Το στεγνό και οριζόντιο τμήμα που συναντάμε στην αρχή, ήταν γνωστό από πολύ παλιά, αλλά η πρώτη αποστολή για την εξερεύνηση του σπηλαίου έγινε το 1964 από κατοίκους της τότε Κοινότητας των Καστριών, με πρωτοβουλία του Βασίλη Τεμπέλη, και ολοκληρώθηκε το 1965 από τον Ελληνικό Ορειβατικό Σύνδεσμο, με συμμετοχή Ελλήνων και ξένων σπηλαιολόγων.
Το 1981 άρχισαν από τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού (EOT) τα έργα ανάδειξης και το πρώτο αξιοποιημένο τμήμα παραδόθηκε στο κοινό το 1990. Εν τω μεταξύ καθοριστική υπήρξε, κατά την εξερεύνηση και αξιοποίηση του σπηλαίου, η συμβολή της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, με πρόεδρο την αείμνηστη Άννα Πετροχείλου, στη μνήμη της οποίας είναι αφιερωμένη η πρώτη αίθουσα. Σημαντικός υπήρξε επίσης και ο ρόλος της αρμόδιας Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού, που είχε και την εποπτεία των έργων.
Για ευκολότερη πρόσβαση, μετά την τουριστική αξιοποίηση, διανοίχτηκε τεχνητή είσοδος, με επιμήκη διάδρομο που διακόπτεται από δύο πόρτες για τη καλύτερη προστασία του μικροκλίματος και οδηγεί κατ' ευθείαν στον «θάλαμο των νυχτερίδων», που βρίσκεται σε απόσταση 100 μέτρων περίπου από την φυσική είσοδο του σπηλαίου και 23 μέτρα ψηλότερα από αυτήν. Είναι ένας ευρύχωρος θάλαμος εντυπωσιακός σε διαστάσεις.
Όταν τελειώνει ο θάλαμος, αριστερά, αρχίζει διάδρομος μήκους 17 και πλάτους 6 μέτρων που καταλήγει σε άλλο θάλαμο, με την πρώτη λιθωματική λεκάνη στο κέντρο του, η οποία σχηματίστηκε, όπως και οι άλλες, από την συνεχή συσσώρευση ανθρακικού ασβεστίου. Ακολουθούν και άλλοι διάδρομοι με λιθωματικές λεκάνες και περίτεχνα τοιχώματα, σε μήκος 150 μέτρων. Το χειμώνα πολλές φορές, οι λίμνες αυτές, γεμίζουν νερά και σχηματίζουν μικρούς κλιμακωτούς καταρράκτες.
Γενικά, τα τοιχώματα του σπηλαίου είναι στολισμένα με θαυμάσια σταλακτιτικά συμπλέγματα, που προκαλούν τα μάτια και τη φαντασία να δημιουργήσει τις δικές της εικόνες, καθώς ο επισκέπτης περνά ανάμεσα σ' αυτό το πέτρινο δάσος το γεμάτο εκπλήξεις, βαδίζοντας επάνω σ' έναν ασφαλή διάδρομο. Στο τέλος αυτού του διαδρόμου βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το «Κάστρο», έναν από τους πιο εντυπωσιακούς σχηματισμούς στο δάπεδο, που θυμίζει επάλξεις φρουρίου, ακόμη και «προτείχισμα» λίγα μέτρα πιο πριν. Εδώ, μετά από έντονες βροχοπτώσεις σχηματίζεται μία μεγάλη λίμνη και κλιμακωτοί καταρράκτες κυλούν στους δικούς τους ρυθμούς της Μουσικής των Νερών, που «παίρνει» από τον Χαίντελ και δίνει ένα νέο, προκλασικό όσο και μεταμοντέρνο, μουσικό θέμα. Και η σταγονορροή έχει τη δική της μουσική, αρκεί να μπορούμε να την ακούσουμε σωπαίνοντας. Η σιωπή είναι η ελάχιστη οφειλή σεβασμού σ' ένα τόσο σπουδαίο μνημείο, που έφτιαξε η Φύση παίζοντας σε μια καλή της ώρα.
Μικρές ή μεγαλύτερες λίμνες, 13 στο σύνολο τους, διαδέχονται η μία την άλλη, με χερσαία τμήματα που εναλλάσσονται με τα λιμναία ως το τέλος του σπηλαίου, σε συνολικό μήκος 2 χιλιομέτρων περίπου (1980 μέτρων) και έκταση 20.000 τ.μ. Προχωρώντας στο εσωτερικό, όλο και περισσότερο, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να συνειδητοποιήσει την ιδιαίτερη μορφολογία ενός σπηλαίου που έχει διανοίγει κατά μήκος ρήγματος και γι' αυτό έχει μικρό πλάτος και πανύψηλη οροφή. Οι λιθωματικοί «καταρράκτες» είναι εδώ το πιο συνηθισμένο μοτίβο, αφού είναι φυσικό το νερό να «πετρώνει», έτσι όπως εκβάλλει ή μάλλον όπως εισβάλλει στο εσωτερικό του σπηλαίου, από διαφορετικά σημεία στα πλάγια και την οροφή.
Τα χρώματα βέβαια ποικίλλουν, ανάλογα με τα οξείδια που εμπεριέχονται στα πετρώματα. Αυτό αποτελεί πρόσθετο στοιχείο ομορφιάς μαζί με παραλλαγές στα σχήματα του λιθωματικού διακόσμου, που άλλοτε θυμίζει άμβωνα, εκκλησάκι, κιόσκι, άλλοτε φάτνη, πολυέλαιο ή μία αιωρούμενη φιγούρα που μοιάζει να παρακολουθεί από ψηλά τα βήματά μας.
Εδώ, θα πρέπει να πούμε ότι τα ονόματα είναι ενδεικτικά και συμβατικά. Προκλήθηκαν από τον ενθουσιασμό και την πρώτη εντύπωση που σχημάτισαν οι εξερευνητές και εξ αυτών οι πιο ενθουσιώδεις, όπως η Άννα Πετροχείλου, η οποία έδωσε με αγάπη και τρυφερότητα, ονόματα σε κάθε γωνιά των σπηλαίων, σε κάθε σταλακτίτη και σταλαγμίτη, που είχε μια ιδιαιτερότητα ή ομοιότητα με κάτι. Παραπέμπουμε συχνά σε αυτές τις ονομασίες, αλλά προτιμάμε ν' αφήνουμε τον θεατή μόνο του να δει, να παρομοιάσει, να ονειρευτεί και να πλάσει το δικό του παραμύθι.
Για να διευκολύνεται η ξενάγηση στο σπήλαιο, στο πρώτο αξιοποιημένο τμήμα έχουν ορισθεί διάφορα σημεία-στάσεις και έχουν χαρακτηρισθεί με λατινικά γράμματα από το Α έως το Μ. Εμείς πιστεύουμε ότι πρέπει να είναι ελεύθερος κανείς να ανακαλύψει μόνος του τις δικές του πτυχές, χωρίς περιορισμούς και δεσμευτικές υποδείξεις και να αναπτύξει μία προσωπική σχέση με το χώρο.
Ήδη από τον Μάιο του 2001 ένα ακόμη νέο τμήμα, μήκους 150 μ. που αξιοποιήθηκε με σύγχρονα μέσα και προδιαγραφές, δόθηκε στους επισκέπτες, οι οποίοι, εδώ πλέον, έχουν την ευκαιρία να θαυμάσουν ακόμη πλουσιότερο διάκοσμο. Έτσι επισημαίνουμε την υπέροχη «κρεμαστή γέφυρα» και τους «καταρράκτες» που σχηματίζονται σε διάφορα σημεία στα πλάγια, δεξιά ή αριστερά από τις εκβολές του νερού, για να συναντηθούν πολλοί μαζί, στο τέλος αυτής της διαδρομής, μαζί με τον επισκέπτη που έχει την αίσθηση ότι βρίσκεται επάνω σε ένα πλωτό διάδρομο. Και ως εδώ έχουμε γνωρίσει μόνο τρεις λίμνες. Απομένουν ακόμα δέκα. Το νέο τμήμα μοιάζει πιο άσπρο και πιο καθαρό, έτσι καθώς δεν έχει ακόμη οξειδωθεί από την αναπνοή μας. Το πράσινο φύκος έχει ωστόσο εισχωρήσει και σ' αυτό οφείλεται το χρώμα που βλέπουμε σε ορισμένα σημεία κυρίως κοντά σε φωτεινές πηγές. Γι' αυτό και το μικροκλίμα του σπηλαίου πρέπει να είναι αντικείμενο συνεχούς μελέτης από τους ειδικούς και μόνιμης φροντίδας από όλους μας.
Μέσα σ' ένα σπήλαιο όλοι έχουμε την ευκαιρία να νοιώσουμε τη δροσιά και την ευτυχία της Γης, αλλά οφείλουμε να αισθανθούμε τα δάκρυα και τους πόνους της για να γεννήσει ένα σταλαγμίτη ή να μεγαλώσει ένα σταλακτίτη, και δεν πρέπει να τους καταστρέφουμε.
Τομή λιμναίου τμήματος